Zwarte Piet... wie kent hem?

Wat zou Hij ervan vinden?

"Sinterklaas. Wie kent hem niet? Sinterklaas, Sinterklaas en natuurlijk Zwarte Piet", zong Henk Westbroek in een bekende hit uit de vroege jaren '80 van de vorige eeuw. Zo 'natuurlijk' is Piet inmiddels echter niet meer. Tegenstanders van Zwarte Piet willen hem weg hebben, want 'Zwarte Piet is racisme'. Een pakkende slogan die, zonder nu al partij te willen trekken, toch wat overtrokken klinkt. Alsof Zwarte Piet met opzet in het leven is geroepen om iets verwerpelijks te vertegenwoordigen. 

Maar in de nationale paniekreactie die volgde, ging de TV dokter wel nadenken over de rest van de ijzersterke lyrics van Westbroek en consorten. Want, getuige de wilde verklaringen over de herkomst van Zwarte Piet, lijkt niemand Piet echt te kennen. Waarom is hij nou eigenlijk Zwart? Omdat hij door de schoorsteen komt, natuurlijk! Duh, omdat het een Moor is! 

Eén ding is zeker: We zijn het niet eens. En als er iets duidelijk is geworden in de discussie van de afgelopen dagen, is het wel dat 'we' eigenlijk helemaal niet weten wat we heden ten dage nog met Piet aan moeten. De reden dat Piet echt besmet is geraakt, komt door ons toenemend besef dat in onze maatschappij nog niet iedereen gelijk is, hoe hard en hoe graag we dat ook zouden willen. 

Kleuters

Overal (in kranten, columns en op Twitter) duiken nu verhalen op waarin kleine, witte kleuters met priemende vingertjes naar een donker iemand wijzen en die persoon voor Zwarte Piet uitmaken. Donkere Nederlanders voelen zich erdoor beledigd, ouders van donkere kinderen maken zich zorgen over wat hun kind te wachten staat in de boze buitenwereld* en de ouders van de wijzende, witte kinderen schamen zich dood. 

En terecht. Zij zullen zich hopelijk ook schamen als hun kleine, witte kleuter in de supermarkt "Kijk eens wat een dikke meneer!" roept. En die dikke meneer zal ook met een minder aangenaam gevoel naar huis gaan. Kinderen wijzen nu eenmaal. En zeggen de ongemakkelijke dingen die grote mensen alleen maar denken. Het is aan die grote mensen om ze twee dingen bij te brengen: In de eerste plaats het fatsoen om niet te wijzen en te staren, omdat iedereen nu eenmaal anders is. En in de tweede plaats het besef dat Zwarte Piet geen Zwarte Piet is omdat hij toevallig donker is, maar omdat hij een vet cool page pak aan heeft, met pepernoten strooit en met een zak vol kadootjes loopt te slepen en meestal vergezeld wordt door een ouwe bisschop. Ongemakkelijk? Ja. Discriminerend? Ja, want dat is precies wat kinderen op die leeftijd moeten leren: Onderscheid maken tussen verschillende dingen die misschien op het eerste gezicht op elkaar lijken, maar bij nader inzien niet. Je kunt het een licht kind moeilijk kwalijk nemen dat het registreert dat een donker iemand er anders uitziet. Dat dit, in de hersens van een kleuter die nog weinig ander vergelijkingsmateriaal heeft, associaties met Zwarte Piet oproept kan inderdaad situaties opleveren waarbij je liever door de grond wilt zakken. Maar met of zonder Zwarte Piet, wijzen zal die kleuter hoogstwaarschijnlijk toch.

Eén ding is zeker: Als we onze kinderen niet aan het verstand kunnen brengen dat niet alle donkere mensen Zwarte Piet zijn, dan moeten we Zwarte Piet meteen afschaffen.

De evolutie van Zwarte Piet

Wanneer is iets eigenlijk een traditie? De goedheiligman gaat al een tijdje mee, maar Zwarte Piet is een vrij recente additie aan het eeuwenoude Sinterklaasfeest. Het is jammer dat Jan Schenkman er niet meer is om tekst en uitleg te geven, want hij was het die rond 1850 niet alleen Zwarte Piet maar ook 'Zie Ginds Komt De Stoomboot' landelijk bij ons introduceerde**. Kennelijk was Schenkman een onderwijzer die zijn vak verstond, want wat hij vertelde is goed blijven hangen. Meer dan 150 jaar later komt Sinterklaas nog steeds aan op een stoomboot en beleeft hij in elk dorp en stad een vrolijke intocht. En Zwarte Piet staat naast hem op het dek nog steeds te lachen.

1850 (eerste druk)

In de eerste druk van 'Sint Nikolaas en zijn knecht' uit 1850 draagt Piet een simpel wit pak met rode biezen en rode schoenen. Niks geen opsmuk, geen gouden oorringen of pofkragen. Het past bij een bisschop die zijn rijkdom graag weggeeft aan anderen, maar roept with the power of hindsight misschien wel het beeld op van een huisslaaf. Maar verder lijken Sint en Piet een ideaal tweemanschap. Piet gaat ook met zijn eigen paard mee de daken op en de kinderen zijn zo blij met de kadootjes die hij uitdeelt, dat ze zowel Sint als Piet een kus willen geven. 

Let ook op de eclectische verzameling aan de muren van de studeerkamer van de Sint. Een buks, met iets wat nog het meeste wegheeft van een Tirools jagershoedje, een viool, een roe en een prachtige sabel. Het roept interessante vragen op over de vrijetijdsbesteding ten paleize.

Krampus. Daar wil je toch
geen pepernoot van aanpakken?

Qua knechten is Nederland niet het enige land waar Sinterklaas een hulpje heeft. We zijn wel het enige land waar de hulp het politiek incorrecte ongemak heeft een zwarte medemens te zijn. Nu is dat wat de TV dokter betreft niet per definitie een slechte zet geweest. In Oostenrijk wordt Sinterklaas bijvoorbeeld vergezeld door Krampus, een monsterlijk wezen dat zo niet uit de hel dan toch uit een enge Harry Potter film ontsnapt lijkt te zijn. 

Knecht Ruprecht

In Duitsland gaat Sint de straat op met Knecht Ruprecht. Onder die voddenbal in herfsttinten gaat een blanke man schuil. Hij draagt een roe en rammelt in de Elzas bovendien gezellig met ketenen. 

Kortom, als we naar de landen om ons heen kijken en er ook nog wat oude prenten en gravures uit de tijd van Schenkman bijtrekken, dat zien we dat in de folklore de Sinterklaasfiguur doorgaans vergezeld wordt door een minder aangenaam, zo niet angstaanjagend figuur. Het zegt wel wat dat we er destijds in Nederland voor gekozen hebben om daar dan maar een zwarte man van te maken. Het feit dat verder alleen in België de goedheiligman met een Zwarte Piet verschijnt, doet de TV dokter verder vermoeden dat dit al voor de Belgische onafhankelijkheid (1830) een geaccepteerd fenomeen was. 

Er is maar één verhaal dat in aanmerking komt als de allereerste Zwarte Pieten sighting. Zestig jaar na dato wist schrijver Alberdingk Thijm zich een sinterklaasfeest uit zijn jeugd (in 1828) te herinneren, waarin de Sint vergezeld werd door een 'kroesharige neger'. Of het toen al gemeengoed was? Wie zal het zeggen. Jeugdherinneringen kunnen in de loop der jaren sterk veranderen. Daarnaast zou het natuurlijk zo maar kunnen dat een rijke grachtengordelkakker lacherig bedacht dat zijn donkere bediende maar voor onderdanige knecht moest spelen, die avond, waarna het aansloeg. Wat er ook met Zwarte Piet gebeurt, het is te hopen dat iemand in de stadsarchieven eens een partij oude dagboeken gaat doorspitten op zoek naar informatie uit die tijd.

Sint viert zijn lusten bot
in 1849.

In het verhaal van Schenkman wordt Piet consequent 'de knecht' genoemd. Daar is als u het de TV dokter vraagt verder vrij weinig uit op te maken, want het geheel is op rijm geschreven en knecht rijmt nu eenmaal lekkerder dan 'slaaf' of 'bediende'. Maar zoals elders duidelijk is uitgelegd (Sinterklaas is echt het terrein van onderwijzers, blijkt ook hier), kun je er moeilijk omheen dat de figuur van Zwarte Piet nooit out of the blue verzonnen zou zijn als er geen donkere huisslaven waren geweest.

De vroege Piet is overigens geen boeman, want zo rond het midden van de 19e eeuw neemt Sinterklaas nog gerust zelf de roe ter hand en hij helpt vrolijk mee om stoute kinderen in de zak te stoppen.

Pas in een latere uitgave van het boek van Schenkman, daterend van rond 1880, heeft Piet de kledij aan waarin we hem nu nog kennen: Een prachtige page outfit met een witte kraag. Interessante en saillante bijkomstigheid hierbij is natuurlijk dat Nederland (als één van de laatste Europese landen, weet u nog) in 1863 de slavernij afschafte. Bronmateriaal ontbreekt, maar je kunt je best voorstellen dat er aanleiding was om Zwarte Piet wat te upgraden en hem meer Spaanse-moor-in-17e-eeuwse-page-look dan Surinaamse huisslaaf trekken mee te geven. Sterker nog, het zou de TV dokter niets verbazen als dat sprookje over het roet en de schoorsteen in het leven is geroepen om een 'minder erge' verklaring te vinden voor het feit dat Piet Zwart was. Wat dus impliceert dat het inderdaad een probleem zou kunnen zijn dat Zwarte Piet zwart is!

In 1880 heeft Piet heeft een mode upgrade gekregen in 1880 (links). De outfit lijkt aan te slaan (midden, 1885), al zijn er ook ontegenzeggelijk illustraties die Piet (rechts, 1886) eerder afschilderen als een plantageslaaf.

1903: Een van de weinige afbeeldingen
van Zwarte Piet met een echt
Moors aandoende hoofdband

Overigens gelooft de TV dokter er inmiddels geen donder meer van dat Zwarte Piet van origine echt bedoeld is geweest als Moor. Die lijken toch meer op Mudjahedins dan op pagepieten. En Nederlanders wisten heus wel hoe ze eruit zagen, want Moorse gapers verfraaien nog immer de gevels van oude apotheken. Misschien een leuke test. Laat een kleuter een afbeelding zien van een Surinamer en een Moor en vraag hem wie het meest op Zwarte Piet lijkt. Een eerlijker antwoord is nauwelijks te krijgen.

1928: Deze Piet kan natuurlijk echt niet.
Die bakker met dat varkensneusje ook niet, overigens.

Het lijkt er bovendien op dat de inderdaad racistisch aandoende stereotyperingen (domme gezichtsuitdrukking, slecht Nederlands praten) pas uit de laat 19e en begin 20e eeuw stammen. Piet gaat in de prentenboeken steeds stommer kijken en hij wordt een soort zwarte clown die inderdaad veel van de black-face minstrels weg heeft.
Gezelliger wordt het er ook niet op. Hele hordes kinderen lijken getraumatiseerd naar Spanje te worden afgevoerd in de zak en kennelijk staat Piet zo als intmiderend te boek dat in 1986, op aandringen van de Goede Sint zelf, zelfs officieel zijn roe wordt afgeschaft en hij ABN gaat praten.
Over een evoluerende traditie gesproken!

Sindsdien zijn Pieten natuurlijk alleen maar sprankelender en spannender geworden. Er zijn mannelijke en vrouwelijke Pieten, stoomboten vol. De kleine TV dokter zag ooit een paar scheikundepieten en koos jaren later van schrik scheikunde in haar pakket. Over rolmodellen gesproken! Pieten zijn tegenwoordig slim, handig en behendig. Ze klauteren tegen de Bijenkorf op alsof het niks is en ze jaren bij Cirque du Soleil in de leer zijn geweest. Piet is een promoter van gezond bewegen waar de koningsspelen nog een puntje aan kunnen zuigen.


En nu?

Dat is natuurlijk de hamvraag. 

Samenvattend kunnen we wel stellen dat Zwarte Piet intussen best met zijn tijd is meegegaan. De inceptie van een Zwarte Knecht is wellicht niet vrij van alle blaam**. Maar is dat reden om Zwarte Piet dan helemaal af te schaffen? Waarom zouden we niet gewoon kunnen erkennen dat Zwarte Piet misschien op mindere leest gestoeld is? Het paniekvoetbal dat witte Nederlanders elk jaar in steeds grotere mate moeten spelen duidt er toch op dat daar een ongemakkelijke kern van waarheid in zit.  Maar waarom kunnen we er tegelijkertijd niet voor kiezen dat wij daar, samen met Piet en alle Nederlanders, graag voorbij willen groeien? Wat voor boodschap draag je uit als je Piet alle kleuren van de regenboog schildert? Dat er kennelijk iets mis is met een zwarte Piet? Er is ook iets mis met een katholieke bisschop die drie kleine blote jongens in een tobbe wast (zie onderstaande infographic) en jaar in jaar uit hele kinderscharen op schoot neemt. Maar daar kijken we ook voorbij, omdat het verschijnsel Sinterklaas in onze beleving losstaat van allerlei kerkelijke unheimische zaken. Zouden we dan Piet ook niet los kunnen gaan zien van zijn slavernij verleden? Sint en Piet hebben de potentie om uit te groeien tot het symbool van de multiculturele samenwerking die voorbij geloof en geografische origine gaat. 

Is het niet veel logischer dat Piet gewoon door blijft groeien in zijn rol? Iedereen weet al lang dat het bij Sint BV de Pieten zijn, en niet de oude Sint, die de roede scepter zwaaien. Sint en Piet zijn een twee-eenheid. Is het niet de ultieme genoegdoening en success story dat Zwarte Piet zo'n essentieel onderdeel van de traditie geworden is dat we niet meer zonder kunnen? Niet omdat heel het land Piet ziet als een onderdanige knecht, maar omdat we hem los kunnen zien van zijn verleden. Zonder daarbij dat verleden te vergeten.

Zwarte Piet is zijn eigen archetype geworden. En dat archetype is nu eenmaal zwart. Hem simpelweg alle kleuren van de regenboog schilderen omdat dat minder ongemakkelijk aanvoelt maar hem wel zijn page-pak en kinderslavenoutfit laten aanhouden, dat zou pas belachelijk zijn en aan de essentie voorbij gaan. Niet Zwarte Piet zou ongemakkelijk moeten zijn, maar het feit dat hele volksstammen zich nog steeds misdeeld voelen in onze multiculturele samenleving. Daar oog voor hebben is belangrijk. Meer aandacht voor Keti-Koti zal meer bijdragen aan ons historisch besef en de strijd tegen racisme, discriminatie, slavernij, kinderarbeid en onderdrukking in het algemeen dan het afschaffen van Zwarte Piet, die (laten we wel wezen) de coolste baan ter wereld heeft.

Ter illustratie een verhelderende infographic:

* Tegen deze mensen zou de TV dokter willen zeggen: Wen er maar aan. Het leven is wreed. Als de TV dokter zelf een kleuter had, zou ze alleen maar slapeloze nachten hebben over het onrecht dat haar lieftallige kroost gedurende zijn of haar leven nog te wachten zou staan. Zwart of wit daargelaten, wijzen en pesten begint op het schoolplein en eindigt helaas niet op kantoor.

** Stel dat je de traditie nu in het leven zou roepen. Waar kwamen we dan mee op de proppen? Met een bankdirecteur en zijn Marokkaanse huishoudster? Met Steve Jobs en Chinese kinderarbeidertjes?