Stapeldol: Gedachten over de Ontsporing van Diederik

Eigenlijk had de TV dokter gehoopt om op deze plek commentaar te geven op het langverwachte televisieoptreden van dr. Diederik Stapel. Zij had toch half verwacht dat hij, overgehaald door Roos Vonk, aan zou schuiven bij Pauw en Witteman. Of dat Mathijs van Nieuwkerk zijn kans had gegrepen en hem als schoolvoorbeeld van hoe-het-niet-moet zou hebben weten te strikken voor een sneak preview van De Wereld Leert Door*. Dat Twan Huys terug zou komen uit winterslaap, voor een extra ingelaste College Tour, zodat Stapel (oh zoete ironie) nog een keer voor een zaal studenten een verhaal kon houden. Ja, zelfs voor een boetedoening bij Knevel en Van de Brink zou de TV dokter zijn opgebleven.
Helaas. Toen het rapport van de commissie Levelt uitkwam (u kunt het hier integraal lezen), een dikke week geleden, bleef het stil. Op dit fragment in het NOS journaal na:

Over dit media optreden is inmiddels genoeg gezegd en geschreven: Het uitblijven van kritische vragen. De afwezigheid van enige intonatie die daadwerkelijk spijt en schuld doen vermoeden (en dat voor iemand die vroeger acteur wilde worden en jarenlang wel dondersgoed heeft gedaan alsof). Of is dat, om in de woorden van Stapel te spreken, 'dankzij chemie'? Boven alles ging het over de onbeschaamde promotie van zijn boek, waarin zijn verhaal (aldus de verklaring) 'de gewenste ruimte' krijgt.

Laten we wel wezen. In een tijd waarin de media je kunnen maken of breken, zijn Stapel en uitgeverij Prometheus (ook een match made in heaven overigens, want deze Griekse god staat bekend als doortrapte bedrieger) er toch knap in geslaagd de pers voor hun karretje te spannen en zo gratis een nationale launch party te orkestreren. 

Maar wat nu? De TV dokter verkeerde in tweestrijd. Enerzijds gunde zij Stapel geen van haar zuurverdiende centen. Anderszijds moet de man ook eten en was zij stiknieuwsgierig naar zijn kant van het verhaal. En een boek gebaseerd op dagboekfragmenten? Dat beloofde toch een kijkje in de ziel van een meester fraudeur. Die verdwijnen doorgaans liever stilletjes in de vergetelheid. Showmaster Stapel bezit duidelijk de flair en, naar het zich liet aanzien, eloquentie voor wat ongeëvenaarde, interessante inzichten.
Met meer schaamrood op de kaken dan Stapel tijdens het voorlezen van zijn schuldbekentenis, toog de TV dokter naar de slechtere boekhandel. Daar betaalde zij met een boekenbon die al een paar jaar in de kast lag. Zo voelde het in elk geval alsof ze hem iets minder geld toespeelde. Het blijft een raar fenomeen, psychologie. "Wilt u een tasje?" vroeg de mevrouw van de Bruna in een anonieme stad. "Nee, ik verstop hem zo wel", fluisterde de TV dokter. Zij zette haar zonnebril weer op, keerde huiswaarts en las het boek in één ruk uit. 

Stapel Boeken/Boeken Stapel.
De varianten op deze flauwe grap
zijn eindeloos.

De frauduleuze onderzoekspraktijken van Diederik Stapel

Helaas klinkt de titel van het rapport van de commissie Levelt meer als een spannend jongensboek dan 'Ontsporing' van Stapel zelf. Maar nog veel erger is dat het boek de lading niet dekt. Als er iets ontbreekt, dan is het wel enig verslag van die ontsporing. Ja, het liep allemaal enorm uit de hand. Ja, Stapel ontpopte zich tot een Liegebeest waar de BRT u tegen kan zeggen. Maar hoe het zover is gekomen? Dat blijft gissen. En dat is jammer. Om niet te zeggen hoogst irritant. Overigens voorspelt Stapel het zelf al, op pagina 10: "Het is niet meer dan een aantal beelden, schetsen, gedachten en anekdotes."

En inderdaad. Het relaas leest als een film van David Lynch. Na afloop heb je min of meer het gevoel dat je een beetje begrijpt hoe het zit. Totdat je er over na gaat denken. Stapel, die vroeger scenarios schreef, weet levendige beelden op te roepen. Soms schrijft hij inderdaad kort, als een scenarist. "Applaus is fijn." "Wetenschap is marketing." "Wetenschap is een gevecht." Het blijven reclameslogans. Pakkend, net als de titels van zijn frauduleuze onderzoekspublicaties. Hij probeert wat grappige stijldingetjes. Zoals de herhaling. Helaas wordt het op de lange duur een beetje vervelend. Er zijn flashbacks, die ons de nodige backstory moeten verschaffen maar dat niet echt doen. Uiteindelijk leest Ontsporing als een relaas van indrukken. Datum en tijdsaanduiding ontbreken, waardoor je als lezer af en toe volstrekt in het duister tast. Wanneer was Stapel in Groningen scholieren aan het kijken? Wanneer stond hij op Utrecht Centraal? Wanneer veranderde hij dat allereerste datumbestand? En waarom? Vanwege de 'perverse prikkels' waarover hij op pagina 20 schrijft? De druk om proefschriften af te leveren? Maar Stapel spoorde al veel eerder niet. Maar waarom? Hij deed het toch best goed, als jonge onderzoeker?
Waarom, waarom, waarom?

Dat in Stapel wellicht toch een scenarist schuilgaat, wordt duidelijk op pagina 227. De tragiek van die eenzame Barbie in de diplomakoker**. Dat is wat de TV dokter na afloop van het lezen bij is gebleven. Wie weet hervindt Stapel zich en slaagt hij erin om in de toekomst legaal wat mooie fictie bij elkaar te verzinnen. 

* wat overigens een geweldig concept is, waar de TV dokter naar uitkijkt.
** fragment op aanvraag beschikbaar in het kader van de Open Access Policy.